Corona zette ketens op de kop en drijft prijzen op

Op 27 februari 2020 werd in Nederland de eerste besmetting met corona vastgesteld. De pandemie die volgde heeft een ongekende invloed gehad op de voedselketen. Wat blijft daarvan over nu de ziekte onder controle lijkt en beperkende maatregelen van tafel gaan?

Corona had in de eerste plaats een enorme impact op de mensen die ziek werden, met fatale gevolgen voor tienduizenden mensen alleen in Nederland. De ontwrichting van de maatschappij en economie deed zich wereldwijd voor. De ziekte lijkt steeds meer onder controle, onder meer door grootschalige vaccinaties. De pandemie beheerst al twee jaar het openbaar leven en de economie. Dat leidde tot veranderingen in het koopgedrag, deels gedwongen door maatregelen als lockdowns waardoor hele bedrijfstakken zoals de horeca maandenlang gesloten werden.

De grote vraag is wat beklijft van alle ontwikkelingen in de afgelopen twee jaar

Mensen gingen anders boodschappen doen. Meer online, meer afhalen, meer zelf koken, meer naar speciaalzaken en minder uit eten. Het zorgde voor een forse groei van omzetten in de supermarkten, een ongekende groei van maaltijdbezorgers zoals Thuisbezorgd.nl en de levering van maaltijdboxen zoals van HelloFresh om zelf makkelijk en gezond te koken.

De groothandel in voeding en dranken is nog steeds niet op het oude niveau. Nu de economie weer teruggaat naar meer normale verhoudingen en de lockdowns ten einde lopen is de grote vraag wat beklijft van alle ontwikkelingen in de afgelopen twee jaar. In ieder geval is corona een van de achterliggende oorzaken voor de enorme prijsstijgingen die nu spelen. Dat raakt ook voedingsproducten en zorgt voor lastige onderhandelingen tussen fabrikanten en retailers die bovendien langer duren dan ooit.

Frites

Aardappelprijzen zijn illustratief wat dat betreft. Fritesaardappelen waren aan het begin van de coronapandemie niet te slijten omdat de afzet via horeca en fastfood stilviel. Eind vorig jaar ging frites op rantsoen in onder meer Japanse vestigingen van McDonalds vanwege corona-gerelateerde verstoringen in de aanvoerketen. Aardappelverwerkers moeten nu al weer meer bieden aan de telers, omdat alternatieven zoals graan veel aantrekkelijker zijn geworden en ook de kosten voor telers fors stijgen.

Online versneld gegroeid

Het aankoopgedrag is door corona ingrijpend veranderd, maar de pandemie is lang niet de enige reden stelt Servé Muijres, consultant foodretail bij GfK ConsumerPanels & Services. “Online supers waren al in ontwikkeling en dat heeft een enorme boost gekregen. De grote vraag is nu of consumenten dat blijven doen.” Volgens cijfers van Gfk lag het aandeel van online boodschappen begin 2017 op 2,1%, eind 2019 was dat opgelopen naar 4%. In 2020 steeg het aandeel hard en lag in het eerste kwartaal van 2021 op 7,4%. In het tweede en derde kwartaal daalde het aandeel licht. In kwartaal 4 van 2021 waren online boodschappen goed voor 7,0% van de totale waarde aan boodschappen in supermarkten, over heel 2021 was het 7,0%. “Hoe dat verder gaat is nog de vraag, de groei lijkt nu te stabiliseren, maar de omzet ligt wel op een duidelijk hoger niveau”, volgens Muijres.

Groente en fruit weer meer in supermarkt

Speciaalzaken zagen de omzet ook sterk groeien, met name in 2020. Bij supermarkten lagen de groeicijfers in 2020 rond de 10% ten opzichte van een jaar eerder. Bakkers en kaasspeciaalzaken zagen de omzetten stijgen met een kwart in de eerste maanden na de uitbraak, bij slagers en verkopers van groente en fruit lagen de groeicijfers in die eerste maanden rond 50% meer ten opzichte van het voorgaande jaar. Bakkers en kaasspeciaalzaken zijn er met groeicijfers van 9% en 5% in 2021 het beste in geslaagd om die hogere omzetten ook vast te houden, blijkt uit cijfers van GfK. Vanaf april 2021 trekken supermarkten een deel van de omzet in groente en fruit weer naar zich toe. De omzet van groente- en fruitzaken daalde met 11% in 2021 en zijn daarmee een deel van de winst in 2020 weer kwijtgeraakt.

Gemak is eenrichtingsstraat

Dat supermarkten duidelijk meer omzet maken komt deels door een versnelde groei van online winkelen, blijkt ook uit cijfers van Rabobank. Over de hele linie steeg de omzet van supermarkten in 2020 met 10%, in de fysieke winkels was dat 9%, de online omzet steeg 40%. De groei van online is in feite naar voren gehaald en die groei blijft hangen, verwacht Sebastiaan Schreijen, senior analyst Consumer Foods van Rabobank: “Dat zag je al in de zomer van 2021 toen de horeca weer openging, dat ging nauwelijks ten koste van de online omzet in supermarkten. De enorme sprongen die online heeft gemaakt, zie ik niet afkalven. Gemak is een eenrichtingsstraat, zei Harry Brouwer van Unilever ooit en dat hebben nu ook ouderen ontdekt.” Volgens Schreijen domineren drie partijen de markt voor online boodschappen die samen goed zijn voor 85% van de markt. Albert Heijn met circa 45%, Picnic en Jumbo zijn beide goed voor ruim 20% marktaandeel van de online boodschappen.

Voor dit jaar gaat Rabobank uit van een flinke groei voor de horeca, maar ondanks een plus van 53% in 2022 en +22% in 2021 is de klap uit 2020 (minus 53%) nog steeds niet hersteld. Schreijen ziet wel een steeds groter gat ontstaan tussen de prijzen in de horeca en in de retail terwijl de horecaprijzen in Nederland al relatief hoog waren ten opzichte van retailprijzen.

Anders eten

Sinds begin 2020 is met name eten buitenshuis fors veranderd. Doordat mensen massaal thuis werkten is bedrijfscatering fors gekrompen. Als mensen weer naar kantoor gaan zal dat deels weer herstellen, maar toch anders blijven. Mensen gaan minder vaak naar kantoor, maar besteden dan die twee keer per week makkelijker iets meer per maaltijd.

Foodboxen

Dat gemak iets mag kosten blijkt ook uit de toename aan bestedingen voor foodboxen. Volgens cijfers op basis van pintransacties van ABN Amro zijn de uitgaven aan foodboxen inmiddels bijna verviervoudigd ten opzichte van het gemiddelde in 2019. De groei zette in na maart 2020 volgens Nadia Menkveld, sectoreconoom Agrarisch en Food van ABN Amro. Inmiddels is de enorme groei er uit, maar de bestedingen blijven wel op het hoge niveau. “Corona heeft de ontwikkeling enorm versneld, ook al zijn dergelijke maaltijdboxen relatief duur”, aldus Menkveld. Hoe zich dat gaat ontwikkelen nu de inflatie verder oploopt is volgens haar moeilijk in te schatten. “We zitten in een bizarre situatie, alles wordt duurder en dat werkt door in de hele keten van boer tot het product dat in de winkel komt te liggen.”

Voedselzekerheid

Inmiddels is duidelijk dat de effecten van corona langer doorwerken. Corona heeft in ieder geval aan het licht gebracht dat de wereldwijde handelsketens kwetsbaar zijn voor verstoringen. Het is een belangrijke oorzaak voor de fors gestegen prijzen voor bijna alle grondstoffen voor voeding, maar ook voor energie en transport van producten. Corona is een aanjager voor kostenstijgingen geworden van ongekende proporties. Volgens Laurens Sloot, directeur van EFMI Business School en bijzonder hoogleraar Ondernemerschap in de detailhandel aan de RUG, is Nederland tot op heden vrij goed door de coronapandemie gekomen, dat is mede te danken aan onze moderne en innovatieve economie en een sterk ondersteunend beleid door overheid en de banken.

De wereld heeft juist behoefte aan een lagere footprint, niet aan lagere productie van voeding

Sloot vindt tegelijkertijd dat zowel de Raad van State als een flink deel van de huidige generatie politici behoorlijk naïef met het vraagstuk van voedselzekerheid omgaan. Hij wijst ook op de uitdaging op het gebied van stikstof. “Persoonlijk zou ik de uitdaging om emissies te reduceren veel meer bij de sector zelf neerleggen. Daar zit toch de echte deskundigheid, die zit niet in Den Haag. De wereld heeft juist behoefte aan een lagere footprint, niet aan lagere productie van voeding. Het NL food-agro cluster kan de komende decennia juist een hele positieve bijdrage leveren aan de grote uitdagingen op het gebied van natuur en klimaat.”

Volume fysieke supermarkt onder druk

“Supermarkten hebben twee goede jaren achter de rug, maar zullen toch grotendeels terugvallen naar de omzet van 2019 met wat inflatiegroei”, verwacht Laurens Sloot, directeur van EFMI Business School en bijzonder hoogleraar Ondernemerschap in de detailhandel aan de RUG. Sloot wijst op de groei van het aandeel online van 3,5 naar 7% en wijst op alle nieuwe initiatieven zoals de foodboxen, flitsbezorging en de ‘direct van de boer’-concepten. “Het volume dat door de fysieke supermarkt gaat zal de komende jaren verder onder druk komen te staan. Maar supermarkten blijven wel de powerhouses van de foodretail, die schaken op veel borden mee”, aldus Sloot.
Bij foodservice moet de grootste klap nog vallen, vermoedt Sloot. “Er is veel steun gekregen vanuit de NOW-steunregelingen, maar nu de lockdowns eraf zijn zal blijken welke concepten zich voldoende doorontwikkeld hebben. Daarnaast hebben veel foodservicebedrijven alle vet op de botten verloren, dus heel veel ruimte om te investeren is er niet.” De bezorging van foodservice is een grote trend geworden en dat ziet Sloot gewoon verder doorgroeien, maar indirect is dat dus wel een grote concurrent voor de vele restaurants die dat niet aanbieden.
Voor de primaire sector ziet Sloot een wisselend beeld aan het eind van de pandemie. “Energie zou weleens structureel duurder kunnen worden en dat zet toch druk op de sterke positie van de glastuinbouw”, aldus Sloot, “Aan de andere kant zijn veel grondstofprijzen gestegen en hopelijk kan de primaire sector daar een graantje van meepikken. Veeteelt heeft uitdagingen die feitelijk los staan van de pandemie, maar de vergunningsproblematiek gaat wel een steeds grotere rol spelen.”