Gebruik termen vega, vegan en plant based vraagt om duidelijkheid

Met de opkomst van vlees- en zuivelvervangers groeit de behoefte aan duidelijkheid over hoe deze producten mogen heten. Op internationaal, Europees en nationaal niveau zijn hierover afspraken gemaakt, maar dat betekent niet dat iedereen dezelfde definities voor bijvoorbeeld vegetarisch en veganistisch of plant based hanteert.

Vegetarisch gehakt, plantaardige kipstukjes, vegan sojamelk of plant based room. Welke termen mogen producenten wel en welke mogen ze niet gebruiken voor niet-dierlijke producten? De benamingen van vega(n) en plantaardige producten roepen nog wel eens vragen én discussie op.

Wel vleesnamen, geen zuivelnamen

Hoewel de EU heeft bepaald dat vleesvervangers wel vleesnamen mogen hebben en zuivelalternatieven geen zuivelnamen, zoals melk, ontstaat daarmee geen 100% duidelijkheid over naamgevingen. Zijn er bijvoorbeeld regels over wanneer producten vegetarisch of vegan genoemd mogen worden? En is er een verschil met plantaardig of plant based? En hoe zit het eigenlijk met beschermde termen als ‘gehakt’ en ‘mayonaise’?

In 2020 besliste het Europees Parlement: vleesvervangers mogen de namen van vlees hebben, zoals burger, schnitzel of worst. Daarbij moeten producenten wel duidelijk maken dat het om een vega(n) variant gaat. Ook diersoortnamen mogen op de verpakking staan, zoals vegetarische kipstukjes.

Voor zuivel gerelateerde termen zoals ‘romig’ was in eerste instantie sprake van strengere regels voor zuivelvervangers, maar dat besluit werd later teruggedraaid. Zuivelalternatieven mochten al niet de naam ‘melk’ of ‘kaas’ hebben.

Gehakt is een beschermd term

Vleesvervangers mogen in Nederland dus zowel namen van vleessoorten als van diersoorten hebben. Er zijn echter uitzonderingen. De overheid heeft in de Nederlandse Warenwet zogenoemde gereserveerde benamingen opgenomen die alleen gebruikt mogen worden voor vleesproducten. Vleesvervangers mogen bijvoorbeeld niet de naam ‘gehakt’ en ‘tartaar’ hebben. Ook de combinatie met het woord ‘vegetarisch’ of foutief gespelde benamingen, zoals ‘gehackt’ staat deze wet niet toe.

Uit een inventarisatie van Eiwit magazine blijkt dat er wel vleesvervangers op de markt zijn die de naam ‘gehakt’ dragen. Onder andere Garden Gourmet, Meatless Farm, Beyond Meat en de huismerken van Albert Heijn en Jumbo hebben dergelijke gehakt-producten.

Voedselveiligheid en ernstige misleiding

De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA), de aangewezen toezichthouder voor gebruik van deze termen, laat desgevraagd weten dat de producten inderdaad niet aan de wettelijke vereisten voldoen, maar dat het toezicht op dergelijke producten ‘een lagere prioriteit’ heeft. Volgens de instantie omdat ’ er geen sprake is van een voedselveiligheidsprobleem of ernstige misleiding; de consument kan immers duidelijk zien dat het gaat om vegetarische/vegan producten’.

Verschillende vleesvervangers hebben de naam 'gehakt', hoewel dat volgens de Warenwet een gereserveerde benaming is voor vlees. Er loopt een traject vanuit het ministerie van VWS om de benaming wettelijk toe te staan. - Foto: Food&Agribusiness — Verschillende vleesvervangers hebben de naam ‘gehakt’, hoewel dat volgens de Warenwet een gereserveerde benaming is voor vlees. – Foto: Food&Agribusiness

Nestlé en Albert Heijn laten desgevraagd weten op de hoogte te zijn van de wettelijke eisen omtrent de term ‘gehakt’. Nestlé, producent van Garden Gourmet, vindt dat het door gebruik van termen als ‘100% plant-based’ en ‘100% European soya protein’ voor de consument duidelijk is dat het om een volledig plantaardig ‘gehakt’ gaat.

Ook Jumbo zegt dat door vermelding van de term ‘plantaardig’, de ingrediënten tarwe- en soja-eiwit en een vegan logo onduidelijkheid wordt voorkomen. AH stelt dat de NVWA vanwege ontwikkelingen rondom aanpassing van de Warenwet de term gehakt op vega(n) producten gedoogt. Zowel Nestlé als AH en Jumbo hebben geen opmerkingen vanuit de toezichthouder ontvangen. Beyond Meat reageerde niet op het verzoek een reactie te geven en Meatless Farm kon nog niet reageren.

Ook mayonaise is een beschermde naam

Een ander voorbeeld van een beschermde naam is ‘mayonaise’. Er komen steeds meer plantaardige varianten van deze saus op de markt. Mayonaise is echter eveneens een gereserveerde aanduiding en mag alleen gebruikt worden wanneer er minimaal 5% eigeel inzit.

Navraag bij de NVWA leert dat dit ook geldt voor de term ‘mayo’, een woord dat veel gebruikt wordt door producenten van plantaardige varianten op mayonaise. Ook hiervoor geldt dat de prioriteit van de NVWA ligt bij voedselveiligheid en ernstige misleiding. Daar is volgens de instantie hierbij geen sprake van.

Definities vegetarisch en vegan

Het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport startte enkele jaren terug een traject om de Warenwet zo aan te passen dat het gebruik van de term ‘vegetarisch gehakt’ mogelijk wordt voor vleesvervangers. Een eerste stap is de vastlegging van de betekenis van de begrippen vegetarisch, vegan/veganistisch en plantaardig in de Warenwet. Daarna kan dan een nieuwe gereserveerde benaming voor vegetarisch gehakt worden opgenomen.

De Europese koepelorganisatie van vegetarische en veganistische producten heeft een aanzet gedaan voor de definities en die zal als uitgangspunt genomen worden. Sinds het verschijnen van een voortgangsrapportage halverwege 2021 is echter geen voortgang geboekt in dit traject, zo laat het ministerie desgevraagd weten. Volgens een woordvoerder zal het traject naar verwachting op korte termijn worden hervat.

ISO-norm voor vegetarisch en veganistisch

In 2021 zijn er internationale definities gekomen voor de termen vegetarisch en veganistisch. Het betreft een zogenoemde ISO-norm. Dit zijn normen om wereldwijd uniformiteit en duidelijkheid over een bepaald proces of term te krijgen. Om precies te zijn gaat het om ISO-23662. Hierin staan definities en technische criteria voor voedingsmiddelen en voedselingrediënten die geschikt zijn voor vegetariërs of veganisten.

Hiermee kunnen producenten allemaal volgens dezelfde richtlijnen dergelijke producten op de markt brengen en het biedt duidelijkheid voor etikettering en claims. Een ISO-norm is een afspraak, maar geen verplichting. Het kan echter wel als misleidend gezien worden wanneer men de termen gebruikt, maar het product niet overeen komt met de definitie.

Overigens ondersteunt niet iedereen de ISO-definitie. Zo erkent de Vegan World Alliance de norm niet. Het samenwerkingsverband van zes nationale vegan organisaties stelt dat de norm onder andere dierarbeid en gmo’s met behulp van dierlijke genen of dierlijke bijproducten toestaat. De organisatie staat niet achter deze punten.

Daarentegen ondersteunt de Nederlandse organisatie, die ook in de Vegan World Alliance zit, wel het Vegan Keurmerk van The Vegan Society, een internationaal keurmerk voor veganistische producten. Daarnaast bestaat het V-label, eveneens een keurmerk voor vegan en vegetarische producten.

Het Vegan Keurmerk van The Vegan Society op een verpakking van plantaardige kaasvervangers.

Wat houdt het Vegan Keurmerk voor voeding, cosmetica en kleding in?

Het Vegan Keurmerk bestaat sinds 1990 en wordt uitgegeven door The Vegan Society, een liefdadigheidsinstelling. In Nederland is de Vereniging voor Veganisme de vertegenwoordiger voor dit keurmerk.

Het doel is om consumenten in een oogopslag te laten zien of een product vegan is. Producenten van voedingsmiddelen, maar ook van bijvoorbeeld cosmetica en kleding, kunnen een aanvraag doen het keurmerk te mogen voeren voor producten.
Bij de vervaardiging en/of ontwikkeling van dergelijke producten en de ingrediënten ervan mag geen gebruik worden of zijn gemaakt van enig dierlijk product, bijproduct of afgeleide.

Een criterium is ook dat er geen dierproeven zijn gedaan voor het product of de afzonderlijke ingrediënten. Dit geldt voor zowel de producent van het product, activiteiten in opdracht van het bedrijf of door partijen waarover het bedrijf zeggenschap heeft. Ook mag er bij de ontwikkeling of productie van gmo’s geen dierlijke genen of van dierlijke afgeleide stoffen zijn betrokken.

V-label bevat keurmerken voor vegetarisch en veganistisch

De twee verschillende keurmerken van V-label voor vegetarische en veganistische producten.

Onder het V-label hangt zowel een keurmerk voor vegetarische producten als voor vegan producten. Net als bij het Vegan Keurmerk is het doel om consumenten te informeren en kan het ook ingezet worden voor producten als cosmetica en schoonmaakmiddelen.

Het keurmerk werd in 1996 opgericht op infinitief van de European Vegetarian Union. Voor de termen vegetarisch en vegan gebruikt V-label de definities die gespecificeerd zijn tijdens de ‘12e Conferentie voor Consumentenbescherming op 22 april 2016’ in Duitsland.

Volgens een woordvoerder bieden deze definities duidelijk interpreteerbare richtlijnen voor producenten en transparantie aan consumenten. Zo mag, volgens de criteria voor een veganistisch product, de totale verontreiniging met alle aantoonbare dierlijke ingrediënten in het eindproduct niet hoger zijn dan 0,1% (1 g/kg).

Op de vraag of er iets verandert in de gebruikte definities als de termen veganistisch en vegetarisch in de Nederlandse wet worden vastgelegd, antwoordt de organisatie dat een aanpassing overwogen kan worden, hoewel dat niet wenselijk is.

Geen gmo’s

Een verschil in criteria met het Vegan Keurmerk is dat onder het V-label helemaal geen gmo’s mogen worden gebruikt. De woordvoerder laat desgevraagd weten dat dit niet rechtstreeks gerelateerd is aan vegetarisme of veganisme, maar dat ‘bepaalde ecologische bezorgdheden aangaande gmo’s’ hebben geleid tot dit criterium.

Bij het vegetarische keurmerk is een andere vereiste dat enkel eieren van vrije uitloop worden toegelaten. Volgens de organisatie omdat dierwelzijn een relevant punt is voor veel vegetariërs.

Wat is de definitie van plant based?

Dan zijn er nog de termen plant based en plantaardig die tegenwoordig in opmars zijn. Betekent dit hetzelfde als vegan of vegetarisch? Daarover is redelijke consensus: het antwoord daarop is nee. Dat betekent niet dat er overeenstemming is over wat plant based of plantaardig dan precies inhoudt.

Over het algemeen is het verschil dat het bij vegan en vegetarisch om het hele productieproces gaat, terwijl het bij plant based alleen het eindproduct betreft. Ook gaat plant based voornamelijk over voeding, waar vegan ook andere productcategorieën betreft.

Momenteel loopt er, op initiatief van de voedingsmiddelenindustrie, een traject voor het bepalen van een internationale definitie van plant based. Dit moet, net als bij vegetarisch en veganistisch, een nieuwe ISO-norm opleveren. Als basis wordt hiervoor een Britse norm gebruikt die een aantal jaar geleden werd geïntroduceerd.

Valt niet of nauwelijks bewerkte groente- en fruit binnen de scope van de definitie plant based?

Zarra de Laat is vanuit het Nederlandse Normalisatie Instituut NEN betrokken bij de Nederlandse normcommissie die zich, net als andere nationale commissies, bezighoudt met de nieuwe norm. De Laat: “Het klinkt misschien heel makkelijk, maar er zijn heel wat discussiepunten waarover duidelijkheid moet komen om een norm voor plant based vast te kunnen stellen.” Nationale commissies buigen zich over de eerste voorstellen die gedaan zijn. Met die feedback scherpen ze de definities vervolgens, op basis van consensus, weer aan.

“Een discussiepunt is bijvoorbeeld: valt niet of nauwelijks bewerkte groente- en fruit binnen de scope van de definitie plant based? Aan de ene kant zegt men: het is zo duidelijk dat dat plantaardig is, dus daar hoeven we geen afspraken over te maken. Aan de andere kant is de opvatting: als het zo duidelijk is, waarom zouden we ze er dan niet in opnemen?”

Dierlijk ingrediënt, gisten en schimmels

Een van de discussiepunten rond de term plant based is of onbewerkte groenten en fruit onder de definitie moeten vallen. - Foto: Koos Groenewold — Een van de discussiepunten rond de term plant based is of onbewerkte groenten en fruit onder de definitie moeten vallen. – Foto: Koos Groenewold

Een ander onderwerp is in hoeverre een plant based product nog een dierlijk ingrediënt of bijvoorbeeld gisten en schimmels mag bevatten. De Laat: “Een optie is om een product waarvan het hoofdbestanddeel plantaardig is, plant based te mogen noemen. Je kunt daarbij denken aan kwalitatieve eisen voor het gebruik van een dierlijk ingrediënt zoals ‘als het echt niet anders kan’. Of aan een kwantitatieve eis waarbij het dierlijke component niet meer dan bijvoorbeeld 5% van het product mag zijn. Een product dat helemaal plantaardig is zou je dan bijvoorbeeld ‘100% plant based’ kunnen noemen.”

Is plant based hetzelfde als plantaardig?

In Nederland leeft nog een aanvullende discussie: betekent plant based hetzelfde als plantaardig? “Ook dat is nog een punt van discussie binnen de Nederlandse normcommissie. Gevoelsmatig is het niet helemaal hetzelfde, maar een besluit daarover moet nog genomen worden”, aldus De Laat. Ze gaat ervan uit dat de norm er begin volgend jaar is.

Het laatste woord over het gebruik van de termen vegan, vegetarisch, plant based en plantaardig is nog niet gesproken. De groei van het aantal niet-dierlijke producten zorgt ervoor dat de aandacht voor duidelijke definities alleen maar verder zal groeien.