Macht op graanmarkt ligt bij klein groepje megabedrijven

De oorlog in Oekraïne gaat over veel meer dan de expansiedrift van Rusland. Het conflict raakt direct de handel in agrarische grondstoffen. Toen in het voorjaar van 2022 de havens aan de Zwarte Zee werden geblokkeerd, sloeg de paniek toe. Zou er nog genoeg graan beschikbaar zijn voor de wereldwijde voedselvoorziening?

Uiteindelijk ontstonden er geen voedseltekorten in de Europese Unie. Maar er waren wel degelijk prijseffecten, mede als gevolg van de verstoring van de grondstoffenmarkten. Daarbij ging het overigens niet alleen om voedsel. De hoge energieprijzen als gevolg van de oorlog, hadden mede hun effect op de andere grondstoffenmarkten, en op de prijs van kunstmest. Als er al voedselproblemen ontstondenhad dat meer te maken met de gestegen prijzen, dan met de beschikbaarheid van granen.

Graan vast in havens Oekraïne, speculanten reageren

Vlak na het uitbreken van de oorlog, in februari van 2022, werd duidelijk dat de graanvoorraden in de belangrijke havensteden (Odessa, Mariupol) nog maar mondjesmaat konden worden verscheept.

Oekraïne was de tweede exporteur van mais en de zesde exporteur van tarwe. Toen die voorraden opeens geblokkeerd werden vanwege de oorlog, kwamen speculanten in beweging, maar ook regeringsleiders. De eersten probeerden een financiële slag te slaan, de politici probeerden een oplossing te vinden voor de blokkades van de havens. Wat uiteindelijk lukte, onder andere door bemiddeling van Turkije.

Macht graanmarkt ligt bij onzichtbare ABCD-bedrijven

Toen in de Oekraïense havens de silo’s niet langer konden worden gelost, wisten de belangrijkste graanhandelaren precies waar ze zich wel konden verzekeren van voldoende grondstoffen. De globale graanhandel is geconcentreerd bij een klein aantal bedrijven. Die hebben daardoor een grote invloed en macht op de graanmarkt. Het zijn voor de leek onzichtbare bedrijven.

Ze worden kortweg aangeduid als de ABCD-bedrijven, de handelsbedrijven ADM, Bunge, Cargill en Dreyfuss. Wilmar Group in Singapore schuift daar inmiddels bij aan en sinds oktober 2022 komt ook Viterra (vroeger bekend onder de naam Glencore Agriculture) daarbij, na de overname van het Canadese Gavilon.

Lees ook: Nieuwe naam Glencore herinnert aan belangrijke overname

Bedrijven met uitgaven, inkomsten en gedrag van hele landen

De bedrijven zijn zo groot dat hun begrotingen een omvang hebben die zich laat meten met de uitgaven en inkomsten van hele landen. En ze gedragen zich soms ook als een land, inclusief het afschermen van de eigen markten en het vasthouden van voorraden.

De controle op de bedrijven is verre van democratisch. Sommige bedrijven onttrekken zich aan het oog van aandeelhouders, omdat ze niet beursgenoteerd zijn. Hun invloed op de markt is groot en vaak niet zichtbaar. De graanstromen over de wereld lopen vaak binnen de grote handelsbedrijven.

Van der Lee vindt dat de grote handelsbedrijven te veel buiten schot blijven als het gaat om de verdeling van de marges in de voedselketen. “De macht van die bedrijven wordt niet onderkend, terwijl ze een cruciale positie hebben in de voedselproductie. Zij leveren de bulk van de grondstoffen en kunnen de prijzen bepalen. Zonde dat daar zo weinig aandacht voor is”, zegt Van der Lee.

Graanspeculanten boeken winst op termijnmarkten

De onrust in Oekraïne speelt graanspeculanten in de kaart. Dat zijn niet de grote graanbedrijven, maar zij kunnen wel van de speculaties profiteren door hun voorraden bij hoge prijzen van de hand te doen. Graanspeculanten handelen vaak niet in het fysieke product. Zij proberen hun winsten te boeken op de termijnmarkten. Lokale conflicten en blokkades van havens spelen speculanten in de kaart. Het conflict tussen Rusland en Oekraïne, gezamenlijk verantwoordelijk voor ongeveer 30% van de wereldtarwemarkt, leidde meteen tot onrust onder handelaren.

Ook een uitbraak van een wereldwijde epidemie (zoals corona) had effect op de handelsstromen. Bij al die ontwikkelingen valt op de vingers van één hand na te rekenen dat er niet of nauwelijks effect is op de fysieke productie van graan. Toch kunnen ze leiden tot forse prijsschommelingen op de markten.

Op basis van de omvang van voorraden (en waar die liggen), de oogstverwachtingen, het areaal dat is ingezaaid proberen handelaren een inschatting te maken van de prijsontwikkeling. Op basis daarvan worden posities ingenomen op de termijnmarkten (Chicago en Parijs). Grote investeerders en beleggers nemen posities in op basis van langeretermijnverwachtingen.

Meer graan verhandeld dan er daadwerkelijk op de markt is

De omvang van de handel op de termijnmarkten is veel groter dan wat er feitelijk aan granen op de markt komt. Het internetplatform Follow The Money, dat in de zomer van 2022 de agrarische grondstoffenhandel in kaart bracht, schat dat de Europese Unie zes jaar nodig heeft om het graan te leveren dat in één jaar op de beurs in Parijs wordt verhandeld. In Chicago is de virtuele hoeveelheid graan dat op de termijnmarkt van eigenaar wisselt nog veel groter.

Follow The Money beschreef hoe speculanten een steeds grotere invloed en dus macht op de graanmarkt hebben. Daarmee dringen zij de feitelijke producenten en gebruikers van graan steeds meer op de achtergrond. De termijnmarkt neemt echter ook risico’s weg van producenten en verwerkers en zorgt voor een afstemming van vraag en aanbod. De teler is verzekerd van een prijs bij de oogst (die de handelaar hem biedt als het graan wordt gezaaid), terwijl de handelaar het geoogste graan op termijn voor een vaste prijs verkoopt. De handelaar in termijncontracten draagt het financiële risico.

Lees ook: Rabobank rekent op aanhoudend hoge graanprijzen