RIVM: bastion van kennis dat botst op wantrouwen

Nooit eerder lag het werk van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) maatschappelijk zo onder de loep. In het najaar van 2019 en in de zomer van 2020 kwamen er duizenden trekkers demonstreren in verband met stikstof, omdat het beleid grotendeels gebaseerd is op kennis die hier vandaan komt. En dit jaar kwam het coronavirus. Jaap van Dissel werd een nationale beroemdheid, directeur-generaal Hans Brug staat op nummer 39 in de FoodAgriTop50. Het RIVM is belangrijker dan ooit, maar staat ook meer dan ooit ter discussie, zo lijkt het wel.

Corona bewijst hoe belangrijk publieke kennisorganisaties zijn. En ook hoe belangrijk onafhankelijkheid daarvan is

Hoewel stikstof en corona natuurlijk heel verschillende thema’s zijn, zijn er ook duidelijke parallellen: goede kennis is broodnodig en er staan grote belangen op het spel. En naarmate die behoefte groeit, zwelt ook de kritiek aan. Tegelijk neemt de polarisatie toe, evenals een politisering van kennis: alsof feiten ‘links’ zijn, en zo niet de feiten dan in ieder geval de mensen die ze produceren.

Wat betekent dat en wat moeten we daar mee? Melanie Peters is directeur van het Rathenau Instituut, een denktank die zich bij uitstek met dit soort vragen bezighoudt. “Corona bewijst hoe belangrijk publieke kennisorganisaties zijn. En ook hoe belangrijk onafhankelijkheid daarvan is”, zegt zij. “Zo gauw wetenschap in dienst staat van beleid of van bedrijven is er wantrouwen.”

‘Beleid kan niet zonder politiek’

Er is wel grote behoefte aan die kennis, aldus Peters, bij alle partijen. “Beleid kan niet zonder kennis. De kunst voor zo’n kennisinstituut is om gepaste afstand tot het beleid te houden.” Formeel is de onafhankelijkheid van het RIVM goed geregeld. Er is zelfs een speciale wet voor, sinds 1996. Is dat niet genoeg?

Peters: “Het gaat ook om de cultuur. In het begin van de coronacrisis zei premier Rutte nog: we volgen strikt de adviezen van het RIVM. Later zag je dat het kabinet meer afstand nam en ruimte inbouwde voor politieke afwegingen. En dat moet ook. Bij een beslissing gaat het niet alleen om feiten, maar ook om haalbaarheid en draagvlak. Alle opvattingen in de samenleving moeten meewegen. Daar gaat politiek over.”

Meer meten

Als het lastig wordt, verschuilen politici zich graag achter kennisinstituten. Dat gebeurt ook in het stikstofdossier. Het Rathenau Instituut heeft over dit onderwerp verschillende projecten gedaan. Peters ziet een gebrek aan draagvlak voor het beleid. Dat heeft deels te maken met een tekort aan actuele metingen, stelt zij, net als de onderzoekscommissie-Hordijk, die overigens zeer kritisch was over stikstofrekenprogramma Aerius. Dat zou ‘schijnzekerheid’ leveren. De wetenschap is daar overvraagd, is diens conclusie.

Als je de luchtwasser uitzet, zie je dat onmiddellijk je stroomkosten dalen. Maar die ammoniak zie je en merk je niet

Peters herkent dat. Meer meten is kostbaar, maar de baten zijn ook groot, in de vorm van meer vertrouwen in beleid, stelt ze. Ze wijst op nog een speciale complicatie bij milieumaatregelen: “Een directe feedback op inspanningen ontbreekt. Neem de luchtwasser. Als je hem uitzet, zie je dat onmiddellijk je stroomkosten dalen. En andersom ook. Maar die ammoniak zie je en merk je zelf niet. Mensen die zich inspannen, moeten ook het gevoel krijgen dat ze een bijdrage leveren.”

Belangrijk ander punt zit hem in de financiering van onderzoek. Het RIVM heeft weinig budget om ‘onderzoek te doen naar de niet-gestelde vraag’. Peters: “Onderzoek op eigen initiatief en niet in opdracht van de overheid zou de onafhankelijkheid en daarmee het vertrouwen vergroten.”

‘Zorgen erkennen’

Verdwijnt het wantrouwen van al die mensen die het niet meer geloven – of het nu om stikstof gaat of om corona – als je maar meer onderzoek doet en nog meer kennis produceert? Peters denkt van niet. “Het debat wordt puur in termen van kennis en feiten gevoerd. Om gehoord te worden moet je de taal van de experts spreken. Maar er is meer. Mensen hebben zorgen. Die zijn legitiem, maar ze worden daarin niet erkend.”

Als voorbeeld noemt ze een probleem met giftig afval in een speeltuintje in een woonwijk. De expert zei: het valt mee, slechts 1 op de 1.000 muizen gaat eraan dood. Maar die moeder zei: dat kan me niks schelen, het gaat om mijn kinderen. Zo kun je mensen met angst voor vaccinatie ook niet overtuigen met statistische informatie, aldus Peters. “Die mensen willen gehoord worden, maar het enige wat telt zijn die harde feiten. Het enige verweer dat mensen dan ook hebben is: die expert in twijfel trekken.”

Eerst contact maken, dan de zorgen accepteren en erkennen. En dan kom je wel weer bij die feiten terug

Deze lijn is ook door te trekken naar de stikstofkwestie. Achter de ontkenning van het probleem zit een diepe angst bij boeren dat er veel meer achter zit: ‘ze’ willen ons weg hebben. Peters: “Als het enige gelegitimeerde verweer een discussie over kennis is, dan zit er voor betrokkenen niks anders op dan die kennis proberen te ontkrachten. Het is dan aan de politiek om het hele verhaal te vertellen en niet alleen te verwijzen naar cijfers van het RIVM.”

“De discussie moet breder. Wat mag je van bedrijven verwachten en wat verwacht je van de sector? Daarbij is een U-bocht nodig. Het begint bij een controverse over feiten. Maar wat nodig is, is: eerst contact maken, dan de zorgen accepteren en erkennen. En dan kom je wel weer bij die feiten terug. Kennis is maar een van vele puzzelstukjes. Gaat het alleen maar over feiten, dan is de gespreksbasis te smal.”