Oekraïne-crisis kan voedselketen ernstig verstoren

Rusland en Oekraïne spelen een cruciale rol in de levering van grondstoffen voor voeding en veevoer. Een oorlog zal leiden tot sancties. Als voedsel onder de sancties gaat vallen, dan is een voedseldrama onvermijdelijk.

Het conflict tussen Rusland en Oekraïne kan zomaar uitdraaien op een wereldwijde voedselcrisis. Als Rusland de militaire dreiging omzet in daden en Oekraïne binnenvalt, dan worden belangrijke handelsstromen van grondstoffen ernstig verstoord.

Tarwe

Beide landen spelen een cruciale rol in de levering van grondstoffen voor de voedsel- en voerproductie. Rusland is de grootste tarwe-exporteur ter wereld en Oekraïne is de nummer vier. Rusland en Oekraïne bedienen samen ongeveer 30% van de wereldtarwemarkt. Veel landen in Afrika en het Midden-Oosten zijn voor hun tarwevoorziening afhankelijk van de landen rond de Zwarte Zee.

Ook de gerstmarkt wordt voor ongeveer 30% bediend door Rusland en Oekraïne. En ook in de wereldhandel in mais speelt Oekraïne een grote rol. Het land is de tweede maisexporteur ter wereld en bedient in zijn eentje bijna 20% van de exportmarkt voor mais. En Rusland en Oekraïne zijn samen goed voor 70% van de wereldhandel in zonnebloemolie. Droogtes in het Midden-Oosten en Noord-Afrika in 2021 hebben de vraag naar graan opgedreven met stijgende binnenlandse voedselprijzen en een aanhoudende angst voor tekorten als gevolg.

Kunstmest

Daarnaast is Rusland een grote exporteur van kunstmest. Als die leveringen wegvallen, wordt het lastig voor veel landen om de voedselproductie op peil te houden. Want kunstmest wordt dan erg duur en het is de vraag of er dan genoeg zal zijn.

De handelsstromen zullen ook verstoord raken als het financieel verkeer tussen Rusland en de rest van de wereld wordt stilgelegd door sancties. Ook als voedsel niet onder de sancties gaat vallen, dan nog zullen handelaren en rederijen terughoudend zijn zaken te doen met Rusland omdat het onzeker wordt of de rekeningen betaald worden.

Conflict steeds grimmiger

Het conflict tussen Rusland en Oekraïne werd vorig jaar steeds grimmiger. Rusland verzamelde troepen langs de noord- en oostgrens met Oekraïne. Later werd dat aangevuld met militair materieel. President Poetin vindt dat de westerse landen Oekraïne in hun invloedssfeer trekken. Dat bedreigt Rusland. Volgens Poetin gaat dat in tegen de afspraken die zijn gemaakt binnen de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE).

Poetin vreest dat de Verenigde Staten een oorlog proberen uit te lokken om dan sancties te kunnen opleggen aan Rusland. Bovendien wil Rusland niet dat Oekraïne lid wordt van de NAVO. Want dan zou Oekraïne kunnen proberen de Krim – in 2014 door Rusland ingelijfd – terug te veroveren. Poetin vreest dat Rusland zo een oorlog met de NAVO wordt ingetrokken.

Een aantal politieke leiders bracht deze week een bezoek aan president Volodimir Zelenski van Oekraïne om hun steun uit te spreken of hulp te bieden. De westerse landen eisen dat Rusland de angel uit het conflict haalt door de troepen en het materieel terug te trekken langs de grenzen met Oekraïne.

Het is lastig voor alle partijen om zich terug te trekken zonder gezichtsverlies

Het conflict rondom Oekraïne is behoorlijk geëscaleerd, stelt Michael Every, global strategist bij Rabobank, in een podcast op de site van Rabobank. “Het is lastig voor alle partijen om zich terug te trekken zonder gezichtsverlies. Als Rusland Oekraïne binnenvalt dan kan het conflict twee kanten op gaan. Als het Westen militair reageert, dan ontstaat een enorm groot conflict. Maar ik verwacht niet dat landen Oekraïne militair gaan redden. En het land heeft zelf niet genoeg militairen en materieel om Rusland te kunnen weerstaan.”

Sancties

De westerse landen zullen wel sancties instellen, verwacht Every. “Rusland verdient veel geld met de export. Als Rusland de strook langs de kust met de Zwarte Zee inneemt, dan valt ook de Grainbelt van Oekraïne onder de sancties. Veel zal afhangen van hoe ver de sancties gaan. Valt voedsel daaronder? En energie? En kunstmest? Als dat allemaal gaat gebeuren, zal dat enorme gevolgen hebben voor hele wereldmarkt. Maar als de westerse landen voedsel en energie buiten de sancties houden, wat kan het Westen dan nog doen om Rusland tegen te houden? Dat zou Rusland erg machtig maken.”

Uitgebreide sancties kunnen de tarweprijs verdubbelen

Carlos Mera, hoofd Agri Commodities Markets bij Rabobank, voegt daaraan toe: “Rusland en Oekraïne verzorgen 29% van alle tarwe-exporten in de wereld. Landen in Afrika en het Midden-Oosten hebben die tarwe nodig. Uitgebreide sancties kunnen de tarweprijs verdubbelen. Rusland en Oekraïne exporteren ook veel gerst, zonnebloemolie en mais. Bij een gewapend conflict gaan reders de havens in de Zwarte Zee vermijden. Dat betekent een enorme verstoring van de handelsstromen en dat zal leiden tot sterke prijsstijgingen. Een algemeen embargo zou kunnen leiden tot nog hogere prijzen voor agrogrondstoffen. Gezien de inelasticiteit van de vraag, kunnen met name de tarweprijzen verdubbelen, aangezien Turkije, het Midden-Oosten en Noord-Afrika moeite hebben om tarwe van elders te betrekken.”

Handel EU met Rusland en Oekraïne

In hoeverre sancties de handel in voedingsmiddelen en grondstoffen tussen Rusland/Oekraïne en de EU gaan belemmeren is moeilijk te voorspellen. Volgens Eurostat, het statistisch bureau van de EU, importeerde de EU in 2020 voor € 2,3 miljard aan voedingsmiddelen en grondstoffen uit Rusland (zie tabel hieronder). Dat betreft vooral visproducten, plantaardige olie, graanproducten en reststoffen uit de voedingsindustrie. De export naar Rusland, die voor het grootste deel bestaat uit dranken, voer, voedselbereidingen, cacao, bloemen en bollen, leverde de EU € 6,6 miljard op.

Ook met Oekraïne drijft de EU volop handel. Oekraïne importeerde in 2020 voor € 2,9 miljard aan voedingsmiddelen en grondstoffen uit de EU. Dat betreft een breed scala aan producten. De EU verkocht in 2020 voor € 5,8 miljard aan voedingsmiddelen en grondstoffen aan Oekraïne. Dat betreft vooral dierlijke producten en graanproducten. Ook Nederland drijft handel met beide landen (zie tabel hieronder), maar voor voedingsmiddelen en grondstoffen is dat vrij beperkt.

Beschikbaarheid en prijzen graan

Oekraïne is wel een belangrijke leverancier van graan, zegt een woordvoerder van de Federatie Nederlandse Levensmiddelen Industrie (FNLI). “Als de import vanuit dat land vermindert of opdroogt, gaat dit zeker gevolgen hebben voor de vraag naar Europees graan. Dat zal ongetwijfeld een opstuwend effect geven op de graanprijzen. En naast dat prijsopdrijvend effect is er ook nog het gevaar van levering en beschikbaarheid. De oogst van vorig jaar was niet van de beste kwaliteit, waardoor graan met een goed eiwitgehalte relatief schaars is in West-Europa. Als de beschikbaarheid van graan uit Oekraïne wegvalt, wordt dat effect versterkt.”

‘Opgebouwde samenleving voldoet niet meer’

De wereld struikelt sinds het begin van deze eeuw van crisis naar crisis. Dat begon met de Irakoorlog in 2003. In 2008 volgde de financiële crisis die leidde tot een jarenlange economische crisis. En dat veroorzaakte weer de eurocrisis eind 2009. In 2014 ontstond een groot conflict nadat Rusland het schiereiland de Krim annexeerde. Volgens het Westen was het landjepik, volgens Rusland was het de wil van de overgrote meerderheid van de bevolking op de Krim. De westerse landen stelden economische sancties in tegen Rusland.
In 2016 verdeelde een referendum over brexit het Verenigd Koninkrijk tot op het bot, waarna het land op 31 januari 2020 de EU verliet. En de laatste twee jaar wordt de wereld geplaagd door de coronacrisis.
De coronacrisis heeft in veel landen geleid tot wantrouwen tussen overheden en de bevolking, constateert global strategist Michael Every van de Rabobank in een podcast op de website. “En nu is er de crisis tussen het westen en Rusland over Oekraïne. Volgens militaire specialisten heeft Rusland rond half februari alle troepen en militair materieel op zijn plek. Dan kan de Russische president Poetin toeslaan, als hij daarvoor zou kiezen.”
Every vindt het opmerkelijk hoeveel crises de wereld de laatste 20 jaar te verstouwen kreeg. “Het toont aan dat de samenleving die is opgebouwd na 1945 niet meer voldoet. Dat geldt op alle vlakken: politiek, economisch, financieel, sociaal, politiek en nu ook militair.”