Draai van Kaag is niet uniek in formatiehistorie

Nu D66 niet langer vasthoudt aan een kabinet met PvdA en GroenLinks, kunnen de gesprekken over de vorming van een coalitie tussen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie, zeven maanden na de verkiezingen eindelijk beginnen. Aan het begin van Remkes’ loopbaan voltrok zich een soortgelijk proces.

Het kan zomaar dat Johan Remkes de afgelopen weken terugdacht aan de eerste keer dat hij mocht stemmen en de politiek rumoerige tijden die zich toen voordeden. Het was de tijd dat Barend Biesheuvel als minister-president aan het roer stond in het land. Er was een vijfpartijenkabinet geformeerd, dat later werd verkleind naar een vierpartijencoalitie. Het kabinet-Biesheuvel ging struikelend naar vervroegde verkiezingen in november 1972.

Kabinet-Den Uyl

De toen 22-jarige Groningse economie-student Johannes Wijnandus Remkes stemde ongetwijfeld op de VVD. Een paar jaar later was hij voorzitter van de jongerenorganisatie van de VVD, de JOVD. Zijn politieke belangstelling ging vast uit naar het kabinet-Den Uyl, dat nu wel als voorbeeld van een extraparlementair kabinet wordt aangeduid.

De formatie van dat kabinet – uiteindelijk gevormd uit vijf partijen – duurde ongeveer vijf maanden en kent wel wat parallellen met het proces waar de nationale politiek nu in verkeert. De formatie was ingewikkeld. De drie progressieve partijen (PvdA, D66 en PPR) wilden samen een minderheidskabinet vormen. PvdA-leider Joop den Uyl en D66-voorman Hans van Mierlo trokken samen op.

Binnen de christendemocratische geledingen (KVP, ARP en CHU) was er verdeeldheid: CHU en ARP adviseerden de PvdA het voortouw te laten nemen bij de formatie, terwijl de KVP juist de aanstelling van een ARP-formateur voorstelde. De vorming van een progressief minderheidskabinet was kansloos, het alternatief van een centrumrechts meerderheidskabinet strandde in twee van de drie christendemocratische fracties (ARP en KVP).

Er kwam uiteindelijk toch een centrumlinks kabinet toen de PvdA niet meer zo star vasthield aan een progressief minderheidskabinet en twee van de drie confessionele partijen bereid waren deel te nemen aan een centrum-links kabinet.

Doorbraak

Donderdag was er in het huidige formatieproces ook zo’n doorbraak. D66-leider Sigrid Kaag hield niet langer vast aan een zo progressief mogelijk kabinet, waaraan zowel PvdA als GroenLinks deelnemen. D66 wil onderhandelen met VVD, CDA en ChristenUnie. “Er moet iets gebeuren”, zei Kaag op gedragen toon in een korte persverklaring. “We hebben in Nederland al 170 jaar de traditie dat de kiezer spreekt en dat politici tot een kabinet komen; vooral omdat politici en partijen op aarde zijn om resultaat te boeken en Nederland verder te helpen.”

Niemand is gebaat bij nieuwe verkiezingen die alleen maar tot uitstel leiden, vindt Kaag. “We gaan dus onderhandelen.”

Dat gaat vast weer gebeuren in een zekere beslotenheid. Wellicht dat Johan Remkes dan nog een boodschap meegeeft, die minister-president Joop den Uyl uitsprak na de – voor toenmalige begrippen langdurige – onderhandelingen voor het kabinet dat in mei 1973 werd geïnstalleerd. Den Uyl wilde niet spreken van een achilleshiel in het staatsbestel, maar dat er zoveel tijd zat tussen de kiezersuitspraak en de vorming van een kabinet toch wees op ‘een aanvechtbare tekortkoming in ons staatsbestel’.