Voedseltransitie vereist kennis en skills van studenten én scholen

Marieke Creemers, docent bij de master Food Systems Innovation van Aeres Hogeschool Almere, is uitgeroepen tot Foodheld. Ze leert haar studenten welke kennis en skills nodig zijn voor de transitie van het voedselsysteem. “Transitie vraagt om specifieke vaardigheden om samen te veranderen. Dat geldt niet alleen voor studenten, maar voor het complete onderwijssysteem”, aldus Creemers.

Marieke Creemers studeerde bedrijfskunde en Nederlandse literatuur. Tijdens deze laatste studie deed ze onderzoek naar systemen en ideologieën en leerde ze analyseren. Een onderwerp, waarop ze later ook afstudeerde. “Ik vond het heel interessant, maar ook heel abstract. Ik wilde het thema heel graag concreet maken. Voedsel was daarvoor de juiste taal. Wat betekent verandering in de voedselsystemen voor mensen?”

Overstap naar onderwijs

Na haar studie startte ze bij korte-ketenproducent Willem & Drees. Vervolgens maakte ze de overstap naar het onderwijs. Ze werd coördinator bij de Slow Food Youth Network Academie. Daarnaast ging ze aan de slag bij het Dutch Research Institute for Transitions. Vier jaar geleden ging Creemers aan de slag bij Aeres Hogeschool Almere. “Deze school wilde starten met een master Food Systems Innovation en zocht hiervoor iemand om met het team te werken aan de ontwikkeling, en lessen te verzorgen.” Die kans greep ze van harte aan. “Ik vind het echt een machtig interessant veld. Ik ben zelf niet iemand die oplossingen verzint in praktische zin, zoals het ontwikkelen van een nieuw product. Mijn kracht ligt in het aanreiken van de juiste tools om dat te doen. Dus ik zit hier enorm op mijn plek.”

De eenjarige master Food Systems Innovations is drie jaar geleden van start gegaan met als doel om (groene) veranderaars op te leiden. “Met onderwijs leg je een basis voor ontwikkeling: hier ligt de sleutel voor duurzame verandering. We hebben mensen nodig die ons voedselsysteem kunnen overzien, de oorzaken van uitdagingen kunnen analyseren, en van daaruit fundamentele oplossingen bedenken – vanuit allerlei verschillende achtergronden en perspectieven”, legt Creemers uit. “Onze studenten willen daaraan echt een bijdrage leveren.”

Theorie verbonden met praktijk

Tijdens de lessen wordt onder meer aandacht besteed aan transitietheorie en systeemtheorie. “Daarin kijken we onder meer naar: hoe ziet een voedselsysteem eruit, wat zijn de kenmerken, wat betekent verandering van zo’n systeem en hoe pak je dat aan? Daarnaast besteden we aandacht aan praktische vaardigheden, zoals onderzoekvaardigheden, het ontwikkelen van het onbevooroordeeld denken, creativiteit, samenwerkingskracht en interculturele vaardigheden. Al deze kwaliteiten zijn belangrijk in een transitie.”

Naast het theoretisch kader van transitiedenken krijgen studenten verschillende frameworks, zoals de SDG’s, en perspectieven, zoals gezondheid, rechtvaardigheid en economie aangereikt. Ook speelt design thinking een praktische rol en wordt de theorie steeds verbonden met de praktijk. “Tijdens onze ‘design thinking- week’ gaan studenten bijvoorbeeld met cases uit het veld aan de slag en komen zij met een concrete oplossing. In hun eindwerkstuk moeten zij vanuit een stevig onderzoek, waarvoor ze een rapport schrijven, een oplossing voor een voedseluitdaging ontwerpen.”

Systemisch denken

Welke kennis en skills hebben studenten nodig voor de eiwittransitie? “Dat ze beseffen dat transities gaan over enorme complexe werkelijkheden. Met plantaardige producten kun je niet de gehele eiwittransitie oplossen. Daar is veel meer voor nodig – van onderwijs tot wet- en regelgeving, van beleid tot cultuurverandering. Je moet je er bewust van zijn dat alles samenhangt. Dat is een andere manier van kijken dan we gewend zijn, die ook andere vaardigheden vraagt. Dat is lastig. Ook voor een docent. We zijn erg geneigd om te sturen op het rationele, het lineaire en het analytische. Dat is óók belangrijk, maar niet als enige. Dat zie ik echt als mijn taak als ik voor de klas sta: het rationalistische blootleggen en aanvullen en uitdagen met systemisch denken.”

Creemers en haar collega’s zien het als hun taak om studenten zoveel mogelijk handreikingen te geven om na te denken over transities. “Daarbij zeggen we heel nadrukkelijk niet: het moet allemaal op deze manier.  Ik sta niet voor de klas om mijn studenten te vertellen dat alles plantaardig moet of juist niet. Daar mogen zij over nadenken. Het is de taak van een docent om een veelheid aan – ethisch verantwoorde en wetenschappelijk onderbouwde – perspectieven aan te bieden. De studenten leren vaardigheden aan om zelf een afwegingen te maken uit de verschillende oplossingsrichtingen.”

De werkelijkheid is complex

De studenten zijn ontzettend gemotiveerd om bij te dragen aan een betere wereld, ziet Creemers. “Die motivatie is essentieel, maar het kan ook tot blinde vlekken leiden – niet alleen bij studenten. We denken graag  dé oplossing voor een bepaald probleem te weten, maar anderen denken daar waarschijnlijk anders over. De overgang naar meer plantaardige eiwitten kan heel veel verlies en pijn betekenen. Bijvoorbeeld voor de boeren die straks misschien hun werk verliezen. Het idee van een perfecte oplossing is heel fijn. Dat kun je je daarop storten, zonder een centje pijn, en met een duidelijk doel. Maar de werkelijkheid is complex – er is altijd ergens iets of iemand die er onder lijdt. Dat moet je leren zien, en daar moet je vervolgens keuzes in leren maken.”

Deze opvatting verbaast mensen nog al eens, is haar ervaring. “Ze denken: die ‘chick’ staat voor de klas in een idealistische opleiding. Dus zal zij wel vertellen welke kant het allemaal op moet gaan. Maar daar hebben we niets aan voor echte verduurzaming. Het gaat er juist om zelf te kunnen denken en analyseren, stevige afwegingen kunnen maken, het lastige geheel overzien en toch stappen durven zetten – en steeds opnieuw bevragen hoe die stappen uitpakken, of ze leiden naar je doel, én of je doel nog steeds is wat de wereld nodig heeft.”

Het belang van de voedseltransitie

Afgestudeerde studenten vinden goede banen, is de ervaring van Creemers. “Steeds meer bedrijven zien het belang van de voedseltransitie en zoeken werknemers die vaardig zijn op dit gebied.” Een greep uit de functies van afgestudeerde studenten: biodiversiteitsadviseur bij Rabobank, duurzaamheidsmanager bij een grote hotelgroep, projectmanager bij het Voedingscentrum en diverse studenten werken bij de lokale, provinciale of rijksoverheid, waar ze zich bezighouden met duurzaamheidsdossiers. Ook gaan afgestudeerden aan het werk bij start-ups en grotere voedingsbedrijven.

Ook vanuit de studenten is veel belangstelling. “Momenteel hebben we, naast onze Nederlandse studenten, studenten uit Iran, Pakistan, Nigeria, Mexico en Hongarije.” Creemers merkt duidelijk dat er in deze landen heel andere problemen spelen. “Een student uit Pakistan verdiept zich bijvoorbeeld in compostering, omdat in Pakistan heel veel afval op het land wordt verbrand. Dat geeft enorm veel vervuiling en gezondheidsproblematiek. Andere studenten hebben te maken met bepaalde droogte of overstromingsproblematieken. Die verschillende perspectieven en uitdagingen zijn ontzettend interessant.”

Hoewel de master Food Systems Innovations uniek is in Nederland, merkt Creemers dat steeds meer opleidingsinstanties aandacht aan de voedseltransities besteden. “Dat is enorm belangrijk. Een hele grote discussie, die we hier ook intern voeren, gaat over de vraag: waartoe leid je op. “Het is onze taak als publieke organisatie om verantwoordelijke burgers op te leiden. Mensen die echt bijdragen aan de maatschappij. Nu denken we vaak aan een vraag vanuit de arbeidsmarkt. Maar wat de arbeidsmarkt vraagt, is niet automatisch hetzelfde als wat de maatschappij nodig heeft. Het laatste moet ons hoofddoel zijn. We moeten studenten opleiden om bij te kunnen dragen aan oplossingen voor de vraagstukken van deze tijd.”

Ze hoopt dat we als onderwijsinstellingen de handschoen oppakken om samen te zeggen: ‘Wij leiden studenten op die een steentje bijdragen aan het verbeteren van de maatschappij. Ieder op hun eigen manier.’ “Transitie vraagt om specifieke vaardigheden om samen te veranderen. Dat geldt niet alleen voor studenten, maar ook voor onszelf als onderwijsinstelling. Het is echt een leerproces. Je moet allerlei dingen afleren en oude patronen en denkkaders loslaten. Jarenlang hebben we ons als onderwijsinstellingen bijvoorbeeld sterk gericht op cognitieve kennis. Maar veel meer aspecten spelen een rol. We moeten onszelf blijven ontwikkelen en blijven werken aan dat bewustzijn. Alleen zo kunnen we bijdragen aan een oplossing.”